Vjosa - Histori e shkurtër
Lumi Vjosë, i njohur në lashtësi si Vovosa, buron si lumi Aoos në malet e Pindit në veri të Greqisë dhe përshkon kufirin greko-shqiptar, ku vazhdon rrugën e tij deri në detin Adriatik si lumi Vjosë.
Ashtu si shumë lumenj të tjerë anembanë botës, peizazhi lumor i Vjosës ka qenë një vend i rëndësishëm strategjik përgjatë të cilit qytetërime të ndryshme kanë krijuar jetën e tyre gjatë gjithë historisë. Në kodrat që shtrihen mbi shtratin e lumit, qytetet e rëndësishme prehistorike si Bylis, Apolonia dhe Amantia u themeluan midis shekujve VI dhe II para Krishtit.
Një vlerë e ngjashme historike i është dhënë Vjosës gjatë Perandorisë Bizantine dhe më vonë Osmane, kur zona ishte e njohur për pjellorinë e tokës dhe për marrëdhëniet tregtare. Së bashku me traditën e blegtorisë, këto perandori kishin kontribuar ndjeshëm në dinamikën e popullsisë (zhvendosjet, migrimet brenda dhe jashtë vendit) që kanë shenjuar këtë zonë gjatë shekujve.
Një vlerë e ngjashme historike i është dhënë Vjosës gjatë Perandorisë Bizantine dhe më vonë Osmane, kur zona ishte e njohur për pjellorinë e tokës dhe për marrëdhëniet tregtare. Së bashku me traditën e blegtorisë, këto perandori kishin kontribuar ndjeshëm në dinamikën e popullsisë (zhvendosjet, migrimet brenda dhe jashtë vendit) që kanë shenjuar këtë zonë gjatë shekujve.
Sipas etnografit shqiptar Rrok Zojzi (1950) Lugina e Vjosës ishte e ndarë kulturalisht dhe gjeografikisht në dy krahina që nga periudha e Perandorisë Osmane deri në fund të regjimit komunist. Përgjatë bregut jugor shtrihet Labëria, një zonë relativisht malore, e dominuar nga organizimi shoqëror baritor, që ruhet edhe sot. Përgjatë bregut verior shtrihet Toskëria, e cila është kryesisht fushore argjilore dhe mbizotëron organizimi shoqëror bujqësor.
Në periudhën e Luftës së Dytë Botërore, lugina e lumit Vjosë u shndërrua në një fushë beteje ku zhvilloi disa beteja dhe ku patriotë të shumtë kombëtarë u prehën në krahët e lumit të saj.
During World War II, the Vjosa River Valley became a battlefield where the Albanian army
fought the Italian army and where numerous national patriots were lain to rest
in the arms of its riverside.
Sipas etnografit shqiptar Rrok Zojzi (1950) Lugina e Vjosës ishte e ndarë kulturalisht dhe gjeografikisht në dy krahina që nga periudha e Perandorisë Osmane deri në fund të regjimit komunist. Përgjatë bregut jugor shtrihet Labëria, një zonë relativisht malore, e dominuar nga organizimi shoqëror baritor, që ruhet edhe sot. Përgjatë bregut verior shtrihet Toskëria, e cila është kryesisht fushore argjilore dhe mbizotëron organizimi shoqëror bujqësor.
Sipas Zojzi (1950), modeli i martesës në këto dy krahina ishte kryesisht ekzogamik, por mbeti i kufizuar në zonën lumore.
Për shumë shekuj, komunitetet që popullonin brigjet veriore dhe jugore të lumit kishin pak kontakte, gjë që është ende aktuale sot. Historikisht, të dy rajonet iu nënshtruan migrimeve brenda dhe jashtë vendit, me normat më të larta që ndodhën në fillim të sundimit osman në shekullin e 15-të; gjatë periudhës mes dy luftrave (Zojzi 1950); dhe pas rënies së regjimit komunist.
Përjashtim i vetëm ishte regjimi komunist kur migrimet jashtë vendit ishin rreptësisht të ndaluara (për shkak të izolimit të vendit), ndërsa migrimet brenda vendit ishin të drejtuara dhe të kontrolluara. Gjatë kësaj periudhe, e cila përshkruhet si një nga regjimet më të ashpra dhe më drakoniane në Evropë (Vickers 1999; de Ëaal 2005; Schrapel et al. 2016), reforma agrare u zhvillua në vitet 1945 – 1958. Kooperativat bujqësore u krijuan në shumë fshatra, duke përfshirë Luginën e Vjosës. Brigadat e punës (aksionet kolektive të punës) zgjeruan fushat bujqësore, ndërtuan kanale vaditëse, prenë shkurret mesdhetare përgjatë lumit Vjosë dhe e shndërruan peizazhin lumor në një zonë prodhuese.
Për të parandaluar erozionin e tokës, i cili tashmë ishte i dukshëm në zonë, përgjatë bregut të lumit u mbollën plepa, akacie, e të tjera pemë. Në vazhdën e reformës industriale që ndodhi pas viteve 1970, shumë fshatra në luginë morën energji elektrike dhe disa gjithashtu patën ujë me tubacione. Pronat private – tokat – u kolektivizuan.
Pas rënies së regjimit komunist në vitin 1991, kooperativat bujqësore u shembën dhe filloi procesi i dekolektivizimit të tokës. Për shkak të sistemit kompleks të ndarjes fetare dhe administrative në të kaluarën, ky proces është ende në vazhdim. Si rezultat, shumë vendas ende nuk zotërojnë ligjërisht një ngastër të caktuar toke, ose janë në konflikt toke me të afërmit e tyre ose pronarët e tokës fqinje, ose kanë emigruar dhe nuk jetojnë më në zonë.
Si rezultat, toka dikur kolektive është copëtuar në disa parcela më të vogla, që do të thotë se menaxhimi dhe kultivimi është në duar individuale. Këta të fundit shpeshherë ua shesin tokën kompanive të pasurive të paluajtshme vendase apo të huaja për shkak të situatës aktuale ekonomike dhe politike në Shqipëri.
Në dekadat e para pas rënies së regjimit, u bënë migrime masive fshat-qytet. Si rezultat, shumë hektarë tokë bujqësore u braktisën, kanalet vaditëse u bllokuan dhe infrastruktura- rrjetet e ujit dhe energjisë elektrike,
Në dekadat e para pas rënies së regjimit, u bënë migrime masive fshat-qytet. Si rezultat, shumë hektarë tokë bujqësore u braktisën, kanalet vaditëse u bllokuan dhe infrastruktura- rrjetet e ujit dhe energjisë elektrike,
rrugët – u përkeqësuan.
rrugët – u përkeqësuan.
Shumica e banorëve vendas kthehen në fshatrat e tyre vetëm gjatë pushimeve verore, ose kur dalin në pension ose pas vdekjes, pasi, veçanërisht në zonat rurale, ruhet tradita e fortë e varrosjes së të parëve në vendlindjet e tyre.
Shumica e banorëve vendas kthehen në fshatrat e tyre vetëm gjatë pushimeve verore, ose kur dalin në pension ose pas vdekjes, pasi, veçanërisht në zonat rurale, ruhet tradita e fortë e varrosjes së të parëve në vendlindjet e tyre.
Shumica e banorëve vendas kthehen në fshatrat e tyre vetëm gjatë pushimeve verore, ose kur dalin në pension ose pas vdekjes, pasi, veçanërisht në zonat rurale, ruhet tradita e fortë e varrosjes së të parëve në vendlindjet e tyre.
Si rezultat i krizave të përgjithshme politike, ekonomike dhe sociale në vend që pasuan rënien e regjimit, në brigjet e lumenjve u bë shpyllëzimi i rëndë – qoftë për përdorim personal, qoftë për treg. Gjatë këtyre viteve u bënë edhe ndërhyrje të tjera infrastrukturore – minierat e zhavorrit për qëllime ndërtimi, që lulëzuan pas vitit 1980.
Pas vitit 2014, për shkak të pranimit të Shqipërisë në procesin e kandidatit për në BE, fondet evropiane, amerikane dhe të tjera të investimeve filluan të investojnë në zhvillimin infrastrukturor. Këtu përfshihej, për shembull, ndërtimi i rrugëve dhe hidrocentraleve në Kalivaç dhe në Poçem. Pas dhjetë vitesh punë të përkushtuar nga komunitetet lokale, OJQ lokale EcoAlbania dhe OJQ ndërkombëtare (RiverWatch, Euronatur dhe Balkan River Defence), shkencëtarë dhe aktivistë të tjerë për të mbrojtur lumin Vjosa nga ndërhyrjet infrastrukturore, marrëveshjen e bashkëpunimit midis Ministrisë së Turizmit dhe Mjedisi në Shqipëri dhe Patagonisë (kompani e sporteve në natyrë) u nënshkrua më 13 qershor 2022. Me këtë qeveria shqiptare u angazhua për shpalljen e lumit Vjosa si park kombëtar.
