Vjosa - Qesarat Iliras
Rrjedha e mesme e lumit Vjosë ka model kompleks, me përrenj kryesisht të degëzuar dhe të anastomizuar. Në veçanti, zona ndërmjet Tepelenës dhe fshatit Kutë karakterizohet nga furnizimi shumë i lartë me sediment dhe për pasojë, nga erozioni i brigjeve të tij.
Rrjedha e mesme e lumit Vjosë ka model kompleks, me përrenj kryesisht të degëzuar dhe të anastomizuar. Në veçanti, zona ndërmjet Tepelenës dhe fshatit Kutë karakterizohet nga furnizimi shumë i lartë me sediment dhe për pasojë, nga erozioni i brigjeve të tij.
Natyra dinamike hidrologjike e Vjosës ka qenë historikisht prezent në jetët e njerëzve, ashtu sikundër shoqëria njerëzore ka qenë pjesë e natyrës së saj dinamike. Me kalimin e shekujve njerëzit që jetojnë në luginën e Vjosës janë përshtatur gradualisht me këtë natyrë dinamike, ku kufijtë mes mjedisit tokësor dhe atij lumor ndryshojnë vazhdimisht. Marrëdhëniet e njerëzve me lumin janë ndërtuar përmes traditave tëë lidhura me tokën, të tilla si blegtoria, aktivitetet bujqësore dhe kanalet vaditëse. Kështu, më shumë se për lumin, njerëzit flasin për fushat e tyre bujqësore, ullishtat dhe vreshtat përgjatë kanaleve vaditëse, ku lumi dhe toka takohen dhe lidhen. Ata përshkruajnë fushat që sigurojnë ushqim për njerëzit dhe familjet e tyre, dhe përmbytjet vjetore të tyre.
Kjo është foto simbolike dhe nuk i referohet bashkëbiseduesit të përshkruar më poshtë.
“Atje poshtë, lumi ka ngrënë tokën (bujqësore)”, vuri në dukje një nga fshatarët e Ilirasit, duke treguar me gisht zonën në distancë, pikërisht përgjatë rrjedhës së lumit , ku ishte gërryer toka e punueshme. Ishte mesditë me diell, por relativisht me erë, kur shumica e fshatarëve të Ilirasit po punonin arat e tyre buzë lumit.
Banori nga Ilirasi po na tregonte fushat e gërryera në distancë dhe po na shpjegonte se rrjedha e lumit ka ndryshuar ndjeshëm në dekadën e fundit, duke përshpejtuar erozionin e tokës bujqësore në pronësi të banorëve vendas të fshatravetëe shpërndara përgjatë luginës së Vjosës.
Një prej tyre është fshati Illirias, që përfshin rreth 50 shtëpi dhe ndodhet një kilometër mbi fushat bujqësore në bregun lindor të lumit Vjosë.
Banori i Ilirasit tha më tej se ai zotëronte edhe disa toka atje, por që ishin “gllabëruar” nga lumi në gjashtë vitet e fundit, ashtu si pjesa më e madhe e tokave të banorëve të Anëvjosës dhe Qesaratit fqinjë. Ndryshe nga Ilirasi që ka rreth 80 banorë, Qesarati ka rreth 1300 të tillë (sipas regjistrimit të vitit 2011).
Shumë fshatarë të Anëvjosës, Qesaratit dhe Ilirasit i kanë tokat buzë lumit, ku kultivojnë kryesisht misër, grurë, patate, fasule dhe perime të tjera të stinës që i konsumojnë ekskluzivisht për vete. Teksa banori i Ilirasit tregote arat e tij që shkojnë përposhtë deri në brigjet e gjera e të zhavorrta të lumit, ai shpjegoi se për shkak të shfrytëzimit të zhavorrit prej një kompanie shqiptare ndërtimi që ndërtoi një rrugë aty pranë, fusha u përmbytën më shpesh gjatë muajve të këtij dimri, se sa përmbyteshin vitet e kaluara. Sipas banorëve, kompania e ndërtimit mori zhavorr për të ndërtuar rrugën që të çon në kufirin shqiptaro-grek, që u përfundua në vitin 2016 dhe u mbështet financiarisht nga Bashkimi Evropian.
Sipas fshatarëve të Qesaratit dhe Ilirasit, kompania e ndërtimit preu plepat përgjatë rrjedhës dhe parandalonin erozionin e tepërt të lumit.
Sipas fshatarëve të Qesaratit dhe Ilirasit, kompania e ndërtimit preu plepat përgjatë rrjedhës dhe parandalonin erozionin e tepërt të lumit.
Ata shpjeguan se që atëherë, rrjedha e lumit ka ndryshuar jashtëzakonisht, duke përshpejtuar erozionin e tokave të tyre bujqësore. Pavarësisht kësaj, ata, si dhe banorët e fshatrave përgjatë rrjedhës së mesme të Vjosës, duhet të paguajnë taksa për tokën që në fakt nuk ekziston më. Për më tepër për 10 dynymë (ose 1 ha) tokë u duhet të paguajnë 2500 lekë ose 20,5 €, që është një shumë relativisht e madhe, duke pasur parasysh se shumica e banorëve të zonës ose janë të papunë, ose marrin një pagë mujore prej 200-300 €, apo pension 100-200 € në muaj.
Ata shpjeguan se që atëherë, rrjedha e lumit ka ndryshuar jashtëzakonisht, duke përshpejtuar erozionin e tokave të tyre bujqësore. Pavarësisht kësaj, ata, si dhe banorët e fshatrave përgjatë rrjedhës së mesme të Vjosës, duhet të paguajnë taksa për tokën që në fakt nuk ekziston më. Për më tepër për 10 dynymë (ose 1 ha) tokë u duhet të paguajnë 2500 lekë ose 20,5 €, që është një shumë relativisht e madhe, duke pasur parasysh se shumica e banorëve të zonës ose janë të papunë, ose marrin një pagë mujore prej 200-300 €, apo pension 100-200 € në muaj.
Ndryshimet e vërejtura nga informantët kryesorë (të intervistuarit) në zonat e studimit të Qesaratit dhe Ilirasit. Shigjeta shënon drejtimin e rrjedhës.
Analiza e intervistave gjysmë të hapura të kryera me disa nga fshatarët e Qesaratit dhe Ilirasit, tregoi se njerëzit perceptojnë ndryshime të ngjashme me ato që dalin në pah përmes analizës së të dhënave të Vëzhgimit të Tokës (EO), të cilat mund të shihen në hartën e mëposhtme.
Devijimin e përroit më shumë nga bregu i djathtë dhe erozionin në rritje të bregut të lumit ku ndodhen fushat bujqësore, fshatarët ia atribuojnë ndërhyrjeve infrastrukturore të dekadës së fundit.
Një nga këto ndërhyrje ishte shfrytëzimi i zhavorrit për ndërtimin e rrugës mes Kalivaçit dhe kufirit grek në 2016 dhe Fier = Tepelenë në 2010.
Një nga këto ndërhyrje ishte shfrytëzimi i zhavorrit për ndërtimin e rrugës mes Kalivaçit dhe kufirit grek në 2016 dhe Fier = Tepelenë në 2010.
Ndërhyrja e dytë është shpyllëzimi i madh që ndodhi pas rënies së regjimit komunist në vitin 1991. Në përputhje me krizën ekonomike dhe politike që pasoi, shumë banorë të lumenjve kanë prerë plep dhe pemë të tjera për dru zjarri.
Ndërhyrja e dytë është shpyllëzimi i madh që ndodhi pas rënies së regjimit komunist në vitin 1991. Në përputhje me krizën ekonomike dhe politike që pasoi, shumë banorë të lumenjve kanë prerë plep dhe pemë të tjera për dru zjarri.
E treta është ndërtimi i hidrocentralit në Kalivaç që në vitin 1997. Edhe pse ndërtimi u ndërpre me iniciativën e Komisionit Europian dhe më pas me Deklaratën Mjedisore Negative të Ministrisë së Turizmit dhe Mjedisit në vitin 2021, ky ndërtim I pjesshëm ka dëmtuar tashmë jetën e përditëshme të banorëve të Ilirasit, Qesaratit dhe shumë fshatrave përgjatë Luginës së Vjosës
E treta është ndërtimi i hidrocentralit në Kalivaç që në vitin 1997. Edhe pse ndërtimi u ndërpre me iniciativën e Komisionit Europian dhe më pas me Deklaratën Mjedisore Negative të Ministrisë së Turizmit dhe Mjedisit në vitin 2021, dhe Memorandumi i Marrëveshjes ndërmjet Ministria e Turizmit dhe Mjedisit dhe Patagonia (kompani e sporteve në natyrë) në vitin 2022, përfundimi i pjesshëm i saj ka dëmtuar tashmë (p.sh. erozioni i menjëhershëm i brigjeve të lumit) jetën e përditëshme të banorëve të Ilirasit, Qesaratit dhe shumë fshatrave përgjatë Luginës së Vjosës.
© Christopher Hauer.
Në Kalivaç, sipërmarrja e përbashkët shqiptaro-turke Fusha sh. . k. dhekompania turke Ajen Energji planifikuan të ndërtonin një digë 47 m të lartë që do të mbulonte rreth 1700 ha tokë bujqësore, pjesa më e madhe e të cilës u përket fshatarëve të Anëvjosës, Qesaratit dhe Ilirasit. Diga 500 m e gjatë do të ndërtohej në të dy anët e kodrave dhe do të formonte një rezervuar me vëllim 350 milionë m3 dhe një kapacitet të instaluar energjie prej 111 MË.
Njerëzit që jetojnë përgjatë Vjosës mishërojnë njohuri intime të dinamikës së lumit, që është pjesë e jetës së tyre të përditshme. Ata kanë zhvilluar strategji të ndryshme për t’u marrë me këto dinamika. Megjithatë, në dekadën e fundit, ndërhyrjet e ndryshme infrastrukturore dhe antropogjene – siç u përmend më lart – kanë sjellë ndryshime të papritura dhe të jashtëzakonshme në këto strategji. Këto ndryshime po çojnë në erozion të përshpejtuar të tokave bujqësore të këtyre banorëve, përmbytje të shpeshta, që i varfërojnë më tej ato. Kjo situatë e nxit më tej migrimin edhe më të madh të popullsisë, vazhdon pa pushim që nga rënia e regjimit komunist.
