Mura - Transformimet Hidrologjike
Ndërhyrjet e para hidroteknike në lumin Mura u kryen 210 vjet më parë. Një meandër u pre nga një hendek në seksionin Cven-Razkrizhje. Për shkak të rregulloreve për një shekull e gjysëm (1870-2020), seksionet e ekspozuara të gradientit më të lartë çuan në procese të thellimit të shtratit kryesor të lumit dhe në rënie të niveleve të ujërave nëntokësore në zonën e degëzimit të lumenjve, si dhe në përmbytje, gjë që çoi në shfaqjen të xhepave kënetorë dhe tharjes graduale të tyre. Nga ana tjetër, aktiviteti njerëzor është rritur shumë përmes proceseve të bonifikimit dhe konsolidimit të tokës për të maksimizuar përfitimin nga toka e punueshme në kurriz të mjedisit të mëparshëm lumor. Ndryshimet më të mëdha vërehen në fushën e Apaçes, ku rregullorja më e vjetër afatgjatë është mbi 130 vjet. Rregullorja në këtë zonë (afër Çërncit) e ngushtoi zonën e lumit me 15 herë (nga 1200 metra në rreth 80 metra), dhe në Obrajna me 9.5 herë (nga1900 metra në 200 metra). Distancat ndryshojnë sipas gjerësisë së shtratit të lumit dhe sipas pozicionit të krahëve kryesorë.
Rregullorja jo vetëm rriti drenazhimin dhe zhveshjen sipërfaqësore horizontale, që përdorej në mënyrë antropocentrike për rritjen e sipërfaqeve të punueshme dhe të kultivuara, por edhe ndryshoi ndjeshëm regjimin e luhatjeve të ujërave nëntokësore dhe në këtë mënyrë ndryshoi cilësinë e vëllimit dhe rrjedhjen e tyre. Më shumë u prek ana kufitare lumore e Përlekut dhe pjesa e brendshme. Luhatjet në nivelet e ujërave nëntokësore zbutën më parë derdhjen e ujit në degët e lumenjve, kanalet dhe fushat e përmbytjeve, por rregulloret përshpejtuan rrënjësisht shpejtësinë e ujit, i cili nisi të kapërcejë të njëjtën diferencë lartësie në një distancë më të shkurtër. Fotoja tregon burimet natyrore të ujit termal dhe mineral të Petanjcit në zonën e çarjeve ndërmjet shtresave gjeologjike – e ashtuquajtura zona e shushurimës dhe flluskimit – ku shtrati i lumit është dukshëm nën bregun e lumit.
Thellimi është produkt si i rregullimit, që solli rritjen e shpejtësisë, ashtu edhe i krijimit të hidrocentraleve, të cilat kanë përforcuar uljet dhe ngritjet e prurjeve dhe rrjedhimisht rritur ekstremet. Procesi i thellimit të shtratit të lumit Mura në rrjedhën e brendshme të rregulluar pasi Mura hyn në fushën e Ravensko është pjesë e proceseve të erozionit, që përfshijnë përforcimin e rrjedhës së brendshme dhe erozionin e thellë të zhavorrit me erozion anësor të reduktuar të brigjeve të lumit. Përshpejtimi i shpejtësisë dhe rrjedhave të ujit rezulton në hyrjen më të shpejtë të ujit në rrjedhën e poshtme të gradientit më të ulët, gjë që rrit nevojën për akumulimin e ujit dhe materialit të transportuar. Pasojat e erozionit të brigjeve të lumit dhe thellimit të shtratit të lumit janë gjithashtu të dukshme në aktivitetet detare. Limani pranë Krogut është shumë poshtë platformës së hyrjes.
Bazuar në ndryshimet e shpejtësinë dhe rrjedhës së ujit, materiali i gërryer grumbullohet në pjesën e parregulluar (seksioni i poshtëm i kufirit të Murës) nën brigjet e brendshme të meandrave. Ky nuk zëvendësohet më nga materiali i sapo gërryer nga rrjedha e sipërme në Austri, ku mbahet nga digat e rreth tridhjetë hidrocentraleve që funksionojnë. Prandaj, zhavorri i fundit në rrjedhën e poshtme është rezultat i dukshëm i uljes së shtratit të lumit, veçanërisht në pjesën e sipërme të kufirit të Murës. Vendet e akumulimit janë zhvendosur rreth 70 km në drejtim të rrymës, ndërsa brigjet dikur të fortifikuara (byjri) po spërkaten për shkak të thellimit. “Byjranjim” është termi prekmurjan për gërmimin e shtratit të lumi në argjinatura, dhe byjrashi ishin fortifikuesit e brigjeve. Sot, fortifikimi i brigjeve është problematik dhe shumë argjinatura, veçanërisht në rrjedhën e poshtme të Murës, nuk mirëmbahen rregullisht.
Në vijim filmi i shkurtër i z. Viktor Bogdan përshkruan se si dukej peizazhi përreth Hotizës kur pjesa e Murës nuk ishte e rregulluar dhe shpjegon se si i sheh pasojat e rregullimit të saj. Në mënyrë figurative ai thotë se për shkak të efekteve të rregullimit dhe rrjedhës më të shpejtë që rezulton prej tij, “Mura po lëpin lavamanin e saj”, kështu shtrati i lumit po thellohet, niveli i ujërave nëntokësore po ulet dhe nuk ka pasur përmbytje të mëdha kohët e fundit (edhe për shkak të ndryshimeve klimatike dhe përdorimi intensiv i ujit për bujqësi).
Përkeqësimi i brigjeve të fortifikuara për shkak të nivelit të ulët të ujit kërcënon argjinaturat mbrojtëse. Këto pengojnë daljen e lumit në kanalet e vjetra, por këto masa kanë ulur edhe nivelin e ujërave nëntokësore. Në foto mund të shihni Murometrin – një gropë e gërmuar, që përdoret për të vëzhguar luhatjet e ujërave nëntokësore.
Rregullimi i shtratit të lumit shtoi sipërfaqet për përdorim bujqësor, pasi argjinaturat parandaluan përmbytjet. Argjinaturat përgjatë lumit Mura nuk mirëmbahen rregullisht. Gjatë përmbytjeve të shtatorit 2014, uji u derdh pikërisht në zonat ku argjinaturat nuk duronin. Lumi Mura e pati shkarkimin më të lartë në stacionin matës Gornja Radgona më 14 shtator 2014, përkatësisht 1327 metra kub në sekondë. Ajo vërshoi kryesisht jashtë mbrojtjeve nga përmbytjet.
Shirat e dendur në Slloveni luajtën rolin më të madh në përmbytjet e vitit 2014. Në stacionin meteorologjik Murska Sobota kanë rënë 160 litra shi për metër katror në tre periudha. Prandaj, përmbytjet shkaktuan jo vetëm nivelin e lartë të ujit të Murës, por edhe nivelin e lartë të ujërave nëntokësore, të cilat nuk mund të thithnin ujin e tepërt nga Mura, kështu që përmbytjet u përforcuan. Përmbytjet arritën deri në Mostje në kufirin hungarez.
Në anën austriake të kufirit, kompania hidroteknike shkatërroi qëllimisht brigjet e fortifikuara në disa vende dhe e zgjeroi lumin në degë ose kanale të vjetra. Në këtë mënyrë ata po përpiqen të zvogëlojnë shpejtësinë e lumit dhe të lejojnë që uji të tërhiqet vetë nga brigjet dhe të kthejë një pjesë të zhavorrit të gërryer përsëri në shtratin e lumit. Megjithatë, kjo nuk do të mjaftojë në planin afatgjatë, pasi nevojitet një furnizim i papenguar dhe i vazhdueshëm me zhavorr për të ndaluar thellimin. Për të arritur këtë, nevojitet rindërtimi i digave rrethuese në të gjithë rrjedhën e sipërme për të siguruar kalim të mjaftueshëm të zhavorrit nga digat. Nga ana sllovene, një masë e tillë është marrë në Segovci në fushën Apaçe, por nuk është e qartë nëse ka kontribuar në zvogëlimin e thellimit.
Shkaqet kryesore të ndryshimeve gjeomorfologjike të 150 viteve të fundit janë për shkak të aktivitetit njerëzor. Një kthesë e rëndësishme në fushën e përdorimit të energjisë së lumit së bashku me degët e tij është periudha e ndërtimit inovativ të mullinjve lumorë, veçanërisht për nevojat e sharrave dhe mullirit të grurit (1820-1850). Funksionimi i tyre u ndikua edhe në afat të gjatë nga rregullimi dhe jo vetëm nga elektrifikimi dhe modernizimi i prodhimit.
Matjet e thellimit në periudhën 1974-2012 konfirmojnë perceptimin e thellimit të dukshëm. Një analizë më e detajuar tregoi se thellimi është më intensiv në zonën e kufirit të sipërm të Murës. Në pjesën e brendshme të rrjedhës së Murës përmes Sllovenisë, thellimi zvogëlohet, ndërsa në pjesën e poshtme të kufirit vërehet akumulim i dukshëm dhe rritje afatgjatë e ndryshimeve në sipërfaqet e zhavorrit, që është në korrelacion të plotë me seksionin e shtratit të rregulluar të lumit.
Thellimi vazhdon. Sipas vlerësimeve të fundit, nga 1.2 (afër Çërncit) deri në 2 metra (në Cmurek dhe Cershak). Në disa vende kanë mbetur vetëm 20 cm mbi shkëmbin mëmë të granitit. Kjo do të thotë se në të ardhmen do të ndërpritet rruga migruese e peshqve dhe e gjallesave të tjera lumore. Kjo, nga ana tjetër, do të kishte pasoja katastrofike më të gjera mjedisore. Një gabim kyç u bë në fazën e dytë të rregullimit (Mura e Mesme), e cila ka përshpejtuar thellimin gjatë 50 viteve të fundit. Më parë, pas rregullores së Hohenburgut, nuk u kryen matje të thellimit, ndaj rregullimi i seksionit kufitar dukej se funksiononte në mënyrë të rregullt. Megjithatë, shkurtimi i Murës në këtë seksion me 4 km rriti ndjeshëm shpejtësinë e rrzmës për shkak të pjerrtësisë (në 1.28 metra për km).
Thellimi u intensifikua pas fillimit të ndërtimit të HEC-it në pjesën austriake të Murës dhe u përshpejtua nga rregullimi i Murës së Brendshme midis Petanjcit dhe Gibinës.
Krahas thellimit për shkak të erozionit të shtratit të lumit, niveli i ujit është edhe në rënie. Kjo mund të vërehet në seritë kohore të të dhënave hidrologjike nga stacionet matëse.
