Mura - Histori e shkurtër
Mura (gjermanisht: Mur; sllovenisht/kroatisht/hungarisht: Mura; dialekti i Prekmurjes: Müra, Möra) në Alpet qendrore kristalore të Austrisë, ngrihet në Parkun Kombëtar Hohe Tauern në provincën e Salzburgut dhe derdhet në lumin Drava afër Legradit (Karku Koprivnica-Krizhevci) në Kroaci. Në tërësi Mura është i gjatë 465 km.
Historikisht, pjesa më e madhe e lumit Mura që rrjedh përmes Sllovenisë së sotme ishte pjesë e principatës Panoniane, vetëm pjesës më perëndimore pranë Cershakut i përkiste Carantania, një principatë sllave. Kufiri mes të dyve ishte diku afër fshatit të sotëm Cmurek. Më vonë në vitin 1919, lumi Mura (midis Cershakut dhe Gornje Radgonës) u bë lumë kufitar mes Mbretërisë së Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve dhe Austrisë Gjermane. Sot ajo kalon nëpër Slloveni për një gjatësi totale prej 95 km, ku pjesa e Murës “të brendshme” sllovene është rreth 33 km e gjatë dhe pjesa tjetër përbën vijën kufitare me Austrinë e Kroacinë.
Teknologjia e lashtë e mullinjve lundrues të fuqizuar nga rryma e lumit u adoptua në Murë nga sllavët dhe më vonë nga hungarezët. Një hartë ushtarake e Perandorisë Austro-Hungareze tregon se kishte 69 mullinj lundrues në Murë nga Krog në Sveti Martin (kufiri kroat). Sot, vetëm disa nga këta mullinj janë ende në funksion, më i famshmi është mulliri Babiç pranë Verzhejit, Slloveni.
Mullinjtë duhet të mirëmbahen dhe rikonstruktohen siç duhet, pasi fryrja e lumenjve gjatë stuhive mund të dëmtojë rrotat lëvizëse të tyre për shkak të shtimit të ujit dhe pemëve lundruese.
Dihet se Mura përmban sasi të vogla floriri, të pamjaftueshme për t’u shfrytëzuar sot, por ky ka qenë në fokus të aktivitetit të shumë njerëzve që në kohët e lashta. Eksplorimi i organizuar i arit dhe burimeve të tjera lokale u promovua për herë të parë në 1772.
Harta e vjetër me ngjyra e Stirisë nga Johann Baptist Homann tregon zonën përreth lumit Drava dhe Mura (në veri në hartë).
Harta: Ducatus Stiriae Novissima Tabula; Johann Baptist Homann; përreth 1720
Burimi: Digitalna knjižnjica Slovenije (dLib.si)
Historikisht dhe hartografikisht ndryshimet në shtratin e lumit Mura mund të gjurmohen që nga shekulli i 16-të. Në 500 vitet e fundit, Mura ka ndryshuar vazhdimisht dhe ndjeshëm pozicionin dhe rrjedhën e përroit kryesor dhe degëve të tij. Kjo mund të vërehet me shumë detaje përmes krahasimit hartografik dhe hartës shtresë pas shtrese.
Ekzistojnë disa periudha të zhvillimit të teknikave dhe paraqitjeve hartografike për këtë zonë të veçantë:
– përafërsisht nga 1500 e tutje: shfaqje panoramike në pikturat e murit
– 1678: botimi i hartave të Visherit
– 1714: Harta e Ducatus Stiriae novissima tabula nga J. B. Homann
– 1763-1787: sondazhi i parë ushtarak (Josephine).
– 1806-1869: vrojtimi i dytë ushtarak me zbatimin e Kadastrës Françeskane (1824-1860)
– 1869-1887: sondazhi i tretë ushtarak
– 1890-1925: hartat e para moderne speciale për të gjithë Perandorinë Austro-Hungareze, të nxjerra pas shpërbërjes së Perandorisë Danubiane; botuar edhe në Mbretërinë e Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve (SHS)
– 1970 e në vazhdim: matje ciklike fotogrametrike të Sllovenisë nga ajri.
– 1972 e në vazhdim: disponimi i imazheve optike satelitore.
Gjakderdhjet e Murës në Slloveni së sotme (tani e rregulluar fort) janë qartë të dukshme në këtë hartë nga fundi i shekullit të 19-të.
Harta: Specialkarte der österreichisch-ungarischen Monarchie, viti 1890
Mbajtur nga: Muzeu Gjeografik GIAM ZRC SAZU
Mbajtja e tokës dhe ndarja në terren në Prekmurje dhe Përlek
Historia e përkatësisë territoriale të Përlekut në rendin e brendshëm austriak dhe Prekmurjes me Megjimurjen në Hungari, çoi në një ndryshim drastik në ndarjen e parcelave të tokës dhe strukturën e pronësisë së tokës.
Përlekur, si pjesë e Dukatit Stirian, karakterizohej nga vreshtaria, bujqësia me qira dhe prodhuesit bujqësorë pa tokë. Toka në Përlek mbeti pronë e feudalëve deri në fund të Luftës së Parë Botërore, kur pronësia feudale u hoq përfundimisht me reformën agrare të Mbretërisë së Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve. Pas saj prona feudale në Përlek u nda në masë të madhe mes fshatarëve ish-bujkrobër. Kolektivizimi i pjesshëm i prodhimit bujqësor në formën e kombinateve të KK (sllovenisht: Kmetijskikombinat) rezultoi në zmadhim të pjesës së tokës solide në një pjesë më të madhe të tokës së konsoliduar.
Përkundrazi, Prekmurja ishte pjesë e pjesës historike hungareze të Monarkisë Binjake, ku ligji i vjetër romak u rivendos pas rënies së sundimit osman në fund të viteve 1690. Toka iu nda fshatarëve për t’i mbajtur ata të lidhur me token, për të siguruar mirëqenie ekonomike. Në krahasim me Përlekun, fshatarët Prekmurjanë historikisht ruajtën të drejtën për të zotëruar dhe trashëguar tokën. Si rezultat i modernizimit në mesin e shekullit të 19-të, bumi i parë demografik mundësoi dyfishimin e popullsisë në më pak se gjysmë shekulli. Rezultati ishte një ndarje e mëvonshme e tokës në pronësi të prindërve midis të gjithë fëmijëve. Procesi i copëtimit të parcelave ishte aq i theksuar, sa edhe pronarët e tokave u varfëruan dhe valët e para moderne të migrimit filluan në Prekmurje në vitet 1880. Në përgjithësi në Prekmurje ajo mbeti kryesisht në pronësi private dhe vetëm toka e dikurshme feudale u shtetëzua për prodhimin bujqësor shtetëror.
Faza rregullatore mbi lumin Mura
Mura u rregullua në disa pjesë të rrjedhës së saj që në shekujt XVIII dhe XIX. Ndikimin më të madh në ndryshimin e rrjedhës së lumit Mura e pati “rregullorja e Hochenburgut”, e cila u zhvillua kryesisht në fund të shekullit të 19-të dhe ishte planifikuar në seksionin Gradec-Cven (afër Ljutomerit). Hartat e sondazhit të ushtarakëve të periudhës 1869-1887 kontrollon rregullimin dhe krye deri në seksionin e asaj kufitare të Murit mes gjysmës hungareze dhe austriake të Monarkisë. Seksioni kufitar Petanjci-Cven mbeti i pauar, shkaku i shkakut të rregullave të Hungarisë rrjedhat ujore kufitare nuk përshtaten me kadastër, që në parim vlen për të gjitha seksionet e lumenjve kufitarë në Panoni hungareze dhe kroate (Mura, Drava, Danub), duke përfshijnë kufirin bashkëkohor midis Sllovenisë dhe Kroacisë në Murë. Pas vitit 1920, rregullimi i ri u krye në seksionin Petanjci–Gornja Bistrica, dhe pas vitit 1945 në segmentin Gornja Bistrica–Razkrizhje–Mursko Sredishçe.
Lagunat e mëparshme janë tharë gradualisht dhe janë bërë më të aksesueshme për t’u përdorur përmes rregullimit. Gropat e rërës dhe zhavorrit u përmbytën shpejt dhe sot zonat e përmbytura të gropave të zhavorrit tregojnë zonat e përroit të degëzuar të Murës së dikurshme. Vizualizimi duke përdorur modelin dixhital të lartësisë së terrenit në zonën “e brendshme” të Murës sllovene na tregon qartë mbetjet e kanaleve të vjetra të lumit.
Referencat:
– Šeško, Anton. 1974. »1888-1973. Petinosemdeset let tovarne lepenke Ceršak« Izdala: Tovarna lesovine in lepenke Ceršak, ob 85-letnici tovarne, ZGP Pomurski Tisk
