MJEDISET LUMORE synon të kuptojë se si moria e ndërthurjeve midis proceseve njerëzore (njerëzve) dhe jo-njerëzore (lumi, kafshë, bimë) dhe ndërhyrjet e lidhura me to kanë ndryshuar mënyrën e rrjedhjes së këtyre dy lumenjve dhe se si këto ndryshime kanë çuar në ndryshime të mëtejshme në jetën e njerëzve.
Në dekadën e fundit, për shkak të vrullit të artë në lumenjtë e Evropës Juglindore apo Ballkanit, disa kompani transnacionale, në bashkëpunim me autoritetet lokale, po planifikojnë të ndërtojnë rreth 3000 hidrocentrale në këta lumenj të – nga këto të paktën 10 hidrocentrale. Hidrocentrale në Mura dhe 40 hidrocentrale në Vjosë. Pas dhjetë vitesh punë të përkushtuar nga komunitetet lokale, OJQ lokale EcoAlbania dhe OJQ ndërkombëtare (RiverWatch, Euronatur dhe Balkan River Defence), shkencëtarë dhe aktivistë të tjerë për të mbrojtur lumin Vjosa nga ndërhyrjet infrastrukturore, marrëveshjen e bashkëpunimit midis Ministrisë së Turizmit dhe Mjedisi në Shqipëri dhe Patagonisë (kompani e sporteve në natyrë) u nënshkrua më 13 qershor 2022. Me këtë qeveria shqiptare u angazhua për shpalljen e lumit Vjosa si park kombëtar.
Megjithatë, për shkak të përshpejtimit të krizës energjetike, disa hidrocentrale janë ende duke u planifikuar në të gjithë Evropën Juglindore. Si përgjigje, shumë ambientalistë, aktivistë dhe shkencëtarë (Save Blue Heart of Europe) alarmojnë se ndërtimi i hidrocentraleve do të shkaktojë ndryshime të rëndësishme në morfologjinë e lumenjve dhe mund të çojë në transformimin e biodiversitetit dhe peizazheve të lumenjve dhe zhvendosjen e popullatave lokale.
Bazuar në një qasje ndërdisiplinore që kombinon sensorin në distancë, kërkimin antropologjik dhe gjeografik, MJEDISET LUMORE shpjegon se sa intensivisht hidrocentralet në Mura kanë ndikuar mbi lumin gjatë viteve dhe supozon se si ndërhyrjet e planifikuara infrastrukturore në Vjosë mund të transformojnë peizazhin lumor.
MJEDISET LUMORE është pjesë e projektit të financuar nga ESA “Kontekstualizimi i të dhënave të OE për një kuptim më të thellë të ndryshimeve të mjedisit lumor në Evropën Juglindore” dhe projektit të financuar nga Agjencia Sllovene për Kërkime “Përjetimi i mjediseve ujore dhe ujore”.
Të drejtat e autorit
Redaktorët & koncepti: Urša Kanjir, Nataša Gregorič Bon, Liza Stančič
Kontribues: Nataša Gregorič Bon, Urša Kanjir, Liza Stančič, Damir Josipovič
Ilustrime dhe këshilla dizajni: Natalija Kraševec
Zbatimi teknik: Luka Ivartnik
Korrektori: Marie-Luise Kartunen, Barbara Pavčnik
Përkthimi në shqip: Armanda Kodra Hysa, Blerina Tahiraj
Film i shkurtër Mura: Simona Kuntarič Zupanc, Urša Kanjir, Liza Stančič, Damir Josipovič
Film i shkurtër Vjosa: Simona Kuntarič Zupanc, Nataša Gregorič Bon
Fotot: Liza Stančič, Nataša Gregorič Bon, Urša Kanjir, Damir Josipovič, Aleksander Marinšek, Mitja Skudnik, Simona Kuntarič Zupanc, Alenka Janko Spreizer, EcoAlbania, Adrian Guri, Christopher Hauer
Falenderojmë banorët e Luginës së Vjosës, veçanërisht banorët e Përmetit, Qesaratit, Ilirasit, Kutës, Selenicës, Armenit (Shqipëri) dhe banorëve të fshatrat e Murës (Slloveni), sidomos Hotizës, Cershakut (veçanërisht gjyshes Marica), për kohën dhe për ndarjen e tyre. Përvojat dhe lumi histori me ne. Falenderojmë gjithashtu kolegët tanë në Institutin e Studimeve Antropologjike dhe Hapësinore, ZRC SAZU, për mbështetjen e tyre në rrugëtimin tonë sfidues të kombinimit të dy metodave dhe disiplinave shumë të ndryshme antropologjisë dhe sensorit në distancë. Faleminderit OJQ-sës EcoAlbania, RiverWatch, Balkan River Defense dhe Moja Mura për komentet, sugjerimet dhe informacionet e tyre të vlefshme në faza të ndryshme të kësaj ekspozite. Ne u jemi mirënjohës kolegëve tanë Nataša Rogelja Caf dhe Martina Bofulin Instituti për Studime të Migracionit, ZRC SAZU, për sugjerimet dhe këshillat e tyre në lidhje me këtë faqe interneti, Primož Gašperič nga Instituti Gjeografik Anton Melik, ZRC SAZU, për ndihmën e tij me hartat historike. Anja Serec Hodžar dhe kolegët tanë të tjerë nga Instituti i Etnomuzikologjisë, ZRC SAZU, na informuan për muzikën popullore nga rajoni i Murës dhe Grupin Poni. E fundit, por jo më pak e rëndësishme, falenderojmë ESA dhe ARRS për mbështetjen e tyre financiare (ESA 4000130071/20/I-DT, ARRS J6-1803, ARRS P6-0079).
Instituti i Studimeve Antropologjike dhe Hapësinore, ZRC SAZU, Lubjanë, 2022.