Vjosa - Kutë
Në rrjedhën e poshtme të Ilirasit dhe Qesaratit, pellgu i lumit ngushtohet dhe rrjedh përmes grykës pranë fshatit Kalivaç, ku hidrocentrali (HEC) është në ndërtim e sipër që nga viti 1997.
Në vitin 2017 ndërtimi u ndërpre nga Gjykata Administrative për shkak të alarmeve mjedisore nga disa OJF (EcoAlbania, RiverËatch, Euronatur dhe Zemra Blu e Evropës) dhe Komisioni Europian.
Në vitin 2017 ndërtimi u ndërpre nga Gjykata Administrative për shkak të alarmeve mjedisore nga disa OJF (EcoAlbania, RiverËatch, Euronatur dhe Zemra Blu e Evropës) dhe Komisioni Europian.
© EcoAlbania
HEC-i në Kalivaç ishte planifikuar që në vitin 1997, kur qeveria shqiptare ia dha me koncesion investitorit italian Becchetti Group, i cili u tërhoq nga projekti në vitin 2017 për shkak të likuidimit në vazhdim. Në tetor 2017, Ministria e Energjisë dhe Industrisë ia dha koncesionin e ri sipërmarrjes së përbashkët shqiptaro-turke Fusha sh. p. k. dhe dhe kompanisë turke Ajen Energji.
The construction of a hydropower plant is also foreseen near the village of Poçem, another location where the river narrows. In 2016, the Albanian government approved the concession for the Turkish joint venture Kovlu Energji, Ayen Enerji and Cinar San, which plans to build the second largest hydropower plant in Vjosa in the small gorge near Poçem.
Ndërtimi i hidrocentralit është parashikuar edhe pranë fshatit Poçem, një tjetër vend ku lumi ngushtohet. Në vitin 2016, qeveria shqiptare miratoi koncesionin për sipërmarrjen e përbashkët turke Kovlu Energji, Ajen Energji dhe Xhinar San, të cilat planifikojnë të ndërtojnë hidrocentralin e dytë më të madh në Vjosë pranë grykës së vogël së Poçemit.
© Christopher Hauer.
Projekti parashikon ndërtimin e një dige rreth 30 m të lartë dhe 200 m të gjerë, me kapacitet të instaluar 102.2 MË. HEC-i do të krijonte një rezervuar me sipërfaqe 24 km2 që do të përmbyste rreth 2000 ha tokë bujqësore në Kutë dhe në disa fshatra të bashkisë Mallakastër e Selenicë. Ashtu si planet e HEC-it në Kalivaç, planet në Poçem u ndërprenë nga Gjykata Administrative në vitin 2017.
If the HPP in Poçem is built, the agricultural fields of the village of Kutë will be flooded by the water that will form the reservoir. Kutë is located in the midsection and is known for its large gravel bars formed by the branching river. This gives the Vjosa floodplain an exceptional character, which is why it is considered one of the most magnificent river ecosystems of the Balkan Peninsula (Sovinc 2021).
Nëse do të ndërtohet HEC-i në Poçem, arat bujqësore të fshatit Kutë do të përmbyten nga uji që do të formojë rezervuarin. Kuta ndodhet në mes të rrjedhës dhe njihet për zhavorret e mëdha të formuara nga lumi i degëzuar. Kjo i jep karakter të jashtëzakonshëm fushës së përmbytshme së Vjosës, prandaj konsiderohet si një nga ekosistemet lumore më të mrekullueshme të Gadishullit të Ballkanit (Sovinc 2021).
Pjesët e gjera dhe të shpërhapura të zhavorrit strehojnënjë larmi speciesh të rralla dhe/ose të rrezikuara si Cicindela monticola albanica, që është një specie e rrallë brumbulli (Paill, Gunczy & Hristovski 2018).
Prosopistoma pennigerum është një specie shumë e rrallëmize që është shumë e ndjeshme ndaj ndryshimeve antropogjene dhe ndryshimeve të tjera infrastrukturore në mjedis. Sipas Schletterer & Füreder (2009), kjo specie është rralluar në të gjithë Evropën për shkak të ndryshimeve të papritura mjedisore, kryesisht antropogjene.
Fshati Kutë ka një traditë të gjatë në bujqësi dhe blegtori. Sipas historisë gojore lokale, origjina e fshatit dhe rrethinave të tij daton që në kohët e lashta. Për shkak të pozitës së Kutës në luginën e lumit, fshati lulëzoi në periudhën paraosmane dhe osmane, kur dallohej për bujqësi. Së bashku me fushat bujqësore, një pjesë të rëndësishme të kapitalit social dhe kulturor e përbëjnëpatrilinat,që zotërojnë parcela të veçanta toke.
Në periudhën e regjimit komunist procesi i kolektivizimit ndërpreu trashëgiminë e pronës tokësore bujqësore nga babai tek biri. Në vazhdë të reformës agrare, kooperativat bujqësore u krijua në vitin 1958. Sot, shumë fshatarë të moshuar, të lindur gjatë regjimit komunist, shpesh kujtojnë me nostalgji kohën kur punonin në fusha me brigadat pioniere, duke ndërtuar kanale vaditësec duke transformuar peizazhin e rrjedhës së lumit në një zonë prodhuese nga njëra anë dhe duke mbjellë pemë përgjatë brigjeve të zhavorrit për të zbutur erozionin nga ana tjetër. E vendosur buzë lumit dhe e rrethuar me biohabitat të pasur, Kuta ishte një nga fshatrat më produktivë dhe më të begatë bujqësorë përgjatë Luginës së Vjosës.
Megjithëse sistemi komunist ishte një nga sistemet më drakoniane në Evropë, duke sjellë dhimbje dhe revoltë te shqiptarët, ka ende një ndjenjë ambivalente ndaj regjimit komunist. Kujtimet e regjimit komunist janë njëkohësisht traumatike dhe nostalgjike, duke iu referuar respektivisht mizorive të kaluara dhe kohërave më të sigurta. Ndryshe nga sot, kur shoqëria në Kute, si kudo në Shqipëri, po përballet me pasiguritë ekonomike dhe politike, e kaluara komuniste mbahet mend si një kohë që kishte një të ardhme.
Megjithëse sistemi komunist ishte një nga sistemet më drakoniane në Evropë, duke sjellë dhimbje dhe revoltë te shqiptarët, ka ende një ndjenjë ambivalente ndaj regjimit komunist. Kujtimet e regjimit komunist janë njëkohësisht traumatike dhe nostalgjike, duke iu referuar respektivisht mizorive të kaluara dhe kohërave më të sigurta. Ndryshe nga sot, kur shoqëria në Kute, si kudo në Shqipëri, po përballet me pasiguritë ekonomike dhe politike, e kaluara komuniste mbahet mend si një kohë që kishte një të ardhme.
Prandaj, kur pyeten për lumin, njerëzit shpesh flasin për fushat bujqësore dhe ullishtat që ndodhen përgjatë kanaleve vaditëse ku lumi dhe toka takohen dhe lidhen. Shpesh ata përshkruajnë fushat që sigurojnë ushqim për familjet e tyre dhe përmbytjet vjetore që i përmbytin ato. “Por si merr lumi, ashtu jep”, theksojnë shpesh. Vjosa në dimër, me reshjet e dendura të shiut, merr minerale nga toka, por në stinët e tjera sjell ujë dhe vadit arat e pemishtet, duke sjellë jetë dhe gjallëri.
Sipas banorëve më të vjetër të Kutës, fshati kishte rol të rëndësishëm në bujqësi deri në rënien e regjimit komunist në vitin 1991. Vjosa ishte burim i rëndësishëm i pjellorisë, bujqësisë dhe ekonomisë së fshatit. Në vitet e para pas rënies së regjimit, kur Shqipëria u karakterizua nga migrime masive, kanalet vaditëse dhe rruga që të çonte në fshat u përkeqësuan gradualisht.
Sipas banorëve më të vjetër të Kutës, fshati kishte rol të rëndësishëm në bujqësi deri në rënien e regjimit komunist në vitin 1991. Vjosa ishte burim i rëndësishëm i pjellorisë, bujqësisë dhe ekonomisë së fshatit. Në vitet e para pas rënies së regjimit, kur Shqipëria u karakterizua nga migrime masive, kanalet vaditëse dhe rruga që të çonte në fshat u përkeqësuan gradualisht.
Fshati dikur qendror dhe i begatë u kthye në një periferi të largët. Rruga prej dy kilometrash që të çon në fshat tashmë është e mbushur me gropa dhe duhet gati një orë për të arritur me makinë nga rruga kryesore Fier-Gjirokastër. Me kalimin e kohës, fshati është kthyer gradualisht në një vend të largët në hartën shqiptare.
Fshati dikur qendror dhe i begatë u kthye në një periferi të largët. Rruga prej dy kilometrash që të çon në fshat tashmë është e mbushur me gropa dhe duhet gati një orë për të arritur me makinë nga rruga kryesore Fier-Gjirokastër. Me kalimin e kohës, fshati është kthyer gradualisht në një vend të largët në hartën shqiptare.
Krahas kujtimeve nostalgjike për periudhën e komunizmit, banorët e Kutës flasin shpesh për problemet aktuale që kanë të bëjnë me ndërtimin e termocentraleve në Kalivaç dhe Poçem, që, si[ e theksojnë shpesh, ende nuk është e sigurtë se kujr do të përfundojnë . Në veçanti, nuk mund të harrojnë faktin se në vitin 2016, kur qeveria shqiptare dha koncesionin për ndërtimin e HEC-it në Poçem, nuk u organizua asnjë dëgjesë publike për t’i informuar ata për liqenin teknik që do të formohet në fushat e tyre bujqësore.
Përveç remitancave që marrin prej fëmijëve të tyre në emigrim, siç theksojnë shpesh, toka është e vetmja pasuri që këta banorë kanë. Në periudhën kur ndërtimi i HEC-it diskutohej ende, thuhej se banorët do të merrnin dëmshpërblim prej 0.50 cent për metër katror tokë. Sipas ligjërisht procesit të privatizimit që ka nisur që nga rënia e regjimit komunist, shumica e fshatarëve ende nuk kanë marrë ende titujt e pronësisë për parcelat e tyre. Kjo nënkupton se ata nuk do të merrnin asnjë dëmshpërblim dhe kjo krijoi mosbesim shtesë tek banorët vendas, e cila së bashku me OJQ-të kanë organizuar protesta dhe peticion të shumta kundër ndërtimit të termocentralit.
Për shkak të shufrave të gjera të zhavorrit dhe proceseve dinamike hidromorfologjike, fshatarët vërejnë erozion të lehtë dhe devijimin sezonal të lumit në bregun e tij të djathtë. Shumica e tyre ia atribuojnë këto dukuri dinamikës së vazhdueshme. Ndryshimet e vazhdueshme janë diçka që i përkasin peizazhit dhe njerëzve në Luginën e Vjosës.
Prandaj, proceset dinamike mishërohen në jetën e njerëzve dhe futen në peizazhin e lumit, të cilin ata e përshkruan si pjesë të jetës së tyre të përditshme. Por kur këto dinamika hidromorfologjike dhe ndryshime të ndërlidhura ndeshen papritur me menaxhimin, kontrollin dhe kufirin në formën e HEC-it, ky ekuilibër shembet dhe çon në një padrejtësi më të madhe sociale dhe mjedisore.
Prandaj, proceset dinamike mishërohen në jetën e njerëzve dhe futen në peizazhin e lumit, të cilin ata e përshkruan si pjesë të jetës së tyre të përditshme. Por kur këto dinamika hidromorfologjike dhe ndryshime të ndërlidhura ndeshen papritur me menaxhimin, kontrollin dhe kufirin në formën e HEC-it, ky ekuilibër shembet dhe çon në një padrejtësi më të madhe sociale dhe mjedisore.
Siç shprehen shpesh vendasit, Vjosa ka një karakter të paqartë, sepse nga njëra anë i frikësohen natyrës së saj dinamike, nga ana tjetër janë të dhënë pas vitalitetit të saj. “Vjosa është lumë i egër por i mirë”, thonë shpesh fshatarët e Kutës, Qesaratit, Ilirasit, dhe Selenicës. Me këtë ata nënkuptojnë se kanë mësuar të jetojnë me natyrën e tij dinamike, si përmbytjet në muajt e dimrit dhe zhvendosjet e rrjedhës së lumit për shkak të shufrave të mëdha të zhavorrit. Kjo natyrë gjithnjë në ndryshim dhe dinamike e Vjosës është pjesë e socialitetit të tyre dhe anasjelltas. Kjo do të thotë se njerëzit e organizojnë jetën rreth kësaj dinamike të lumit – ata kanë emigruar me shekuj (komunitetet baritore – vllehët/arumunët dhe migrimet e tjera ekonomike), i kanë vendosur fshatrat e tyre kryesisht në kodra, mbi bregun e lumit dhe kanë përdorur bregun e lumit vetëm për qëllime bujqësore apo kullotje dhe jo për transport apo peshkim. Në këtë kontekst, rrjedha e lumit dhe rrethinat e tij gjithashtu ndryshuan, por këto ndryshime u panë më shumë si vazhdimësi , e këtu do t’I referohemi atyre si botë amfibe.
Referencat:
– Sovinc, A. 2021. Protection study of the Vjosa River Valley based on IUCN protected area standards, Belgrade, Serbia: IUCN. iv+40pp.
– Schletterer, M. & L. Füreder. 2009. The family Prosopistomatidae (Ephemeroptera): A review on its ecology and distribution, with particular emphasis on the European species Prosopistoma pennigerum Müller, 1785. Aquatic Insects, 31(1), 603– 620.
